Era
Val d'AranEra
Val d'Aran
UN PARÇAN DAMB PERSONALITAT PRÒPRIA
Parçan catalan de 620,47 quilomètres quarrats. Plaçat enes Pirenèus que l´embarren de Catalunya.De clima atlantic-aupin damb fòrça nheuades en iuèrn.
Eth tunèl de Vielha e eth pòrt dera Bonaigua son es gessudes qu'er òme a cercat entà comunicar-se damb Catalonha.
Ei entornejada per montanhes de mès de 3000 m de nautada: eth tuc de Bessiberri ei eth mès naut deth parçan.
Eth territòri a estat e ei dividit en terçons: Pujòlo, Arties e Garòs, Castièro, Lairissa, Marcatosa e Quate Lòcs. Aguesta division date deth sègle XV.
Eth Conselh Generau d´Aran ei era sua institucion de govèrn compausada per tretze conselhèrs. Eth síndic ei eth maxim representant d´Aran.
Economia e recorsi
Era economia aranesa a evolucionat des d'eth sector primari (bestiar, peisheus...) enquiath sector terciari de dempús que comencèsse a foncionar era estacion d´esquí de Vaquèira-Beret.
* Sector Primari: espleites des bòsqui , bestiar e bèth shinhau d'apicultura...
* Sector Segondari: ressècs entà transformar era husta deth bòsc, ueit centraus idroelectriques, peirères,...
* Sector Terciari: dedicat ath torisme: ostalaria, comèrç....
Trèts istòrics"Era Lei d´Aran".- Aprovada peth Parlament de Catalonha eth 13 de junhsèga de 1990 qu' arreconeish era identitat aranesa laguens dera autonomia catalana. Damb aguesta lei Aran recupère era sua identitat istorica de pòble e es esturments legaus entath sòn desvolopament.
"Orde de 3 d´agost de 1990".- Desvolope er apartat dera lei d´Aran en çò que hè referéncia ara normalizacion dera lengua d´Aran enes curriculums des centres educatius aranesi.
Auviatge artistic
Er art romanic ei un element mès dera identitat aranesa.
Subergessen es glèises romaniques de Bossòst, Arties, Salardú, Vielha, Unha...
Era riquesa artistica la trapam tanben ena escultura e pintures muraus. Cau remercar eth Crist de Salardú e eth Crist de Mijaran.
Era Fauna
Remercam:
En tèrra.- Er os ròi, er isard, eth cabiròu, eth sanglièr, es marmòtes, era vop, era panquèra, eth taishon, eth gat-marti, er ermini,eth arrat-dromiaire, era bohèra, es arrats, es cernalhes, es vibores ...
Enes arrius.- Es trueites comun e arc iris, era cernalha d'aigua, gargolhes, salimanes...
En cèu vedem.- arrianglos, agles, agles ròies, corbassi,...
Flòra e Vegetacion
Remercam es bòsqui d´auets des pales deth Montardo, Val de Rius,Artiga de Lin e Val de Ruda.
Tanben era quantitat de besurp (Serbus aucuparia), pins ròis e neri, bedothi. E enes ribères: saudes, auderòs e herèishos.
En tot anar tara Restanca saüquèr vermelh, espinblanc, pin nere, es hereishos, es aurassèrs, menines, gençanes, arnica, liris, gauècs,gimbro...
Telhs, casses, hais, areu, ceridèrs, aragues, jordons...
E fòrça prats damb èrbes e flors que soent son medicinaus e ornamentaus.
PROFITAMENT DES RECORSI NATURAUS.
Es Aigües
A començaments deth sègle passat, es besonhs d'energia amièren a obtier-la, en aguest cas era electrica, enes desnivèus, arrius e lacs des montanhes deth Pirenèu a on s'i bastic un naut nombre de centraus idrolectriques.Es zònes lacustres d´Aran de mès impòrtància son: Saborèdo, Colomèrs, Restanca e Rius. Auem mès de 80 Km. de galeries sosterranhes que horaden es montanhes e pòrten era aigua d´un lac tar aute o d´un conquest lacustre tà un aute (Ex. de Saborèdo tà Colomèrs).
Enes lacs de Montcasau arriben es aigües de Saborèdo,Colomèrs, Rius e Mar a trauèrs dera Restanca.
Totes aguestes aigües amassa tamb es deth Garona e es sòns afluents, son profitades pes nau centraus idrolectriques qu'existissen aué en Aran, en tot subergesser-ne era D'Arties.
Es àrids
Es romans ja espleiteren es recorsi naturaus dera Val. Pendent era sua dominacion ena Val i auie peirères de marme gris vetat de grana qualitat, donques auien un color especiau que les caracterizaue, e qu´es romans presauen fòrça entà bastir es sues cases.
Es bastisses dera Val responen as caracteristiques pròpries des de montanha: parets d'ample celh e bastides tamb pèira e husta.
Era casa tipica ei de dues plantes.
1. Ena planta baisha se trape era codina tamb eth larèr. Ath cant i é era bòrda ara que se cale per un ample portau.
2. Ena planta nauta, ara que s'i puge per ua escala de husta, trapam es crambes e ua gran sala, tamb us de minjador, emplegada enes granes ocasions.
3. Tanben i a un pati o corrau deuant dera casa, e un petit casau ena part deth darrèr.
4. En totes es cases i auie un petit horn, a on hègen eth pan entara casa.. Actuaument, enes cases qu'an mantengut eth horn, s´emplegue entà hèr es còques dera hèsta Major.
